Η παιδεία των Σαρακατσάνων ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Οι σκληρές συνθήκες ζωής και οι συνεχείς μετακινήσεις τους στις ορεινές περιοχές δεν επέτρεπαν τη μόρφωση των παιδιών τους σε σχολεία. Η εκπαίδευση περιελάμβανε τη μετάδοση γνώσεων από τους μεγαλύτερους στους μικρότερους μέσα από την καθημερινή επαφή στη δουλειά και στο σπίτι, καθώς και από συζητήσεις και διηγήσεις, αλλά και την βασική μόρφωση, δηλαδή την εκμάθηση ανάγνωσης και αριθμητικής για τα αγόρια, ώστε να μπορούν να ελέγχουν τα λογιστικά του τσελιγκάτου. Η βασική μόρφωση δινόταν από τους μεγαλύτερους κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, με μία μέθοδο η οποία λεγόταν «αλληλοδιδακτική» και ήταν επίσημα αναγνωρισμένη από το κράτος μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.

Βέβαια σε πάρα πολλές  περιπτώσεις τη βασική μόρφωση αναλάμβανε κάποιος δάσκαλος ή απόφοιτος γυμνασίου, μόνο κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, για την εύρεση του οποίου φρόντιζε ο τσέλιγκας. Ο δάσκαλος διέμενε σε ένα καλύβι δίπλα από αυτό όπου γίνονταν τα μαθήματα και πληρωνόταν κατ’ αποκοπή, ενώ την σίτιση του αναλάμβαναν οι οικογένειες που είχαν παιδιά στο σχολείο.

Οι Σαρακατσαναίοι ήταν πιστοί χριστιανοί, χωρίς μεγάλη θεωρητική κατάρτιση. Τελούσαν όμως τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και ένιωθαν δέος για τα μυστήρια, ειδικά του γάμου και της βάπτισης. Τις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης και τις ονομαστικές γιορτές τις γιόρταζαν με μεγαλοπρέπεια, όπου κι αν βρίσκονταν.

Γλεντούσαν συχνά με χορό και τραγούδια. Τα τραγούδια κατατάσσονται σε τρεις ενότητες: στα κλέφτικα και ποιμενικά, της Χαράς ( γάμου ) και της αγάπης, και του χωρισμού και της ξενιτιάς. Οι χοροί τους λεβέντικοι, έχουν την καταγωγή τους στον αρχαίο ελληνικό ρυθμό. Το παίξιμο της φλογέρας – το κατεξοχήν μουσικό όργανο – για το Σαρακατσάνο τσοπάνη ήταν μια ιεροτελεστία.

Ιδιαίτερα γλεντούσαν, όταν γίνονταν κάποιος γάμος στο τσελιγκάτο. Ο γάμος μαζί με τη γέννηση των παιδιών αποτελούσε τους δυο κύριους πόλους της Σαρακατσάνικης κοινωνίας. Ο γάμος ήταν ένα κοινωνικό φαινόμενο πολυδιάστατο, είχε διάρκεια μία εβδομάδα, με ένα κύκλο πράξεων, στάσεων, συμβόλων και συμπεριφορών με χαρακτηριστικό του στίγμα το φλάμπουρο. Αλλά, και το θάνατο περιβάλουν με ένα κύκλο εκδηλώσεων και πράξεων που φανερώνει ότι ήταν προετοιμασμένοι για το αναπόφευκτο αυτό γεγονός. Στις μετακινήσεις τους, στο ξεκαλοκαιριό ή το χειμαδιό, είχαν πάντα μαζί τους τη νεκροαλλαξιά.