Αυτό που άφησαν πίσω τους ως κληρονομιά οι Σαρακατσαναίοι δεν είναι μαρμάρινα αγάλματα, πίνακες ζωγραφικής, βιβλία προγονικά, αλλά μας κληροδότησαν υπέροχα ξυλόγλυπτα και όμορφα υφαντά, αντικείμενα που φιλοτέχνησαν για να κάνουν τη ζωή τους ευκολότερη. Η γυναίκα έφτιαχνε μόνη της τις αντρικές και γυναικείες φορεσιές. Μετά τον κούρο, το ξάσιμο του μαλλιού, το γνέσιμο, η ύφανση, το ράψιμο ήταν δικιά της δουλειά. Οι Σαρακατσαναίοι δε φόρεσαν ποτέ άλλο ξενικό ύφασμα, παρά μονάχα υφάσματα δικής τους κατασκευής. Η χαρακτηριστική σοβαρότητα των σκούρων χρωμάτων στις φορεσιές, τα υπέροχα χρώματα και σχέδια στις «παναούλες», τις μικρές ποδιές από χοντρό μάλλινο ύφασμα, ο ολοκέντητος φλάμπουρας του γάμου με θέματα αυστηρής συμμετρίας ανάμεσα και γύρω από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού είναι μερικά από τα στοιχεία της Σαρακατσάνικης τέχνης.
Η σαρακατσάνικη τέχνη διακρίνεται από αδρές γραμμές, σκούρα χρώματα. Ξυλόγλυπτα οικιακά σκεύη, διακοσμητικά αντικείμενα, μάλλινα χειροποίητα υφαντά στρωσίδια, σκούρες χειροποίητες μάλλινες φορεσιές, συνοδευμένες από αργυροχοϊκά στολίδια (πόρπες, κιουστέκια) είναι χαρακτηριστικά τους στοιχεία. Τα σύμβολά τους γεωμετρικά όπως ο ρόμβος , ο μαίανδρος , η τεθλασμένη γραμμη ,ο σταυρός, το φίδι κ.α.
Στους ερευνητές των Σαρακατσάνων συμπεριλαμβάνονται ακόμα ο Άγγλος ταξιδιωτικός συγγραφέας Πάτρικ Λη Φέρμορ, όπου στο έργο του Roumeli-Travels in Northern Greece (Ρούμελη-Οδοιπορικό στη Βόρεια Ελλάδα) αφιερώνει το πρώτο κεφάλαιο στο νομαδικό αυτό λαό, ο λαογράφος Ε. Μακρής , ο πρώην αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Ν. Κατσαρός αλλά και ο καθηγητής Γ. Καββαδίας, ο οποίος στη διατριβή του Ποιμένες-νομάδες της Μεσογείου, οι Σαρακατσάνοι της Ελλάδος εξετάζει τη ζωή, τη θρησκεία, τα ήθη και έθιμά τους:
«Αν δει κανείς τους Σαρακατσάνους να περιφέρονται σε μια επαρχιακή πόλη, ξαφνιάζεται από την κορμοστασιά, την υπερηφάνεια και την ευγένειά τους. Ο Σαρακατσάνος δεν φοβάται ν’ ατενίσει τον ήλιο κατάματα. Ανάμεσα σ΄ αυτόν και τον κόσμο δεν υπάρχει αδιάβατο χάσμα. Γιατί οι Σαρακατσάνοι και γενικότερα οι ορεινοί υπεράσπισαν πάντα ηρωικά την ελευθερία και διαφύλαξαν τις τεράστιες πηγές της ανανέωσης και της δημιουργίας που χαρακτηρίζουν τους Έλληνες.»
Σήμερα η ποιοτική μεταβολή και ο κοινωνικός μετασχηματισμός των Σαρακατσαναίων είναι πραγματικότητα. Η κάθοδός τους από τα βουνά στις πεδιάδες, η εγκατάλειψη του πλάνητα βίου, η αγροτική διαβίωση ( ένα μικρό ποσοστό ασχολείται με την κτηνοτροφία ) αλλά και η ενασχόληση με ελεύθερα επαγγέλματα, η συμμετοχή τους στις μισθωτές υπηρεσίες, ιδιωτικές και δημόσιες, η ανάδειξή τους στην επιστήμη, τις τέχνες, τα γράμματα και την πολιτική διαμόρφωσαν μια Σαρακατσάνικη κοινωνία που συνδυάζει την παράδοση με τον εκσυγχρονισμό.
Από το 1960 και μετά, που οι Σαρακατσαναίοι διασκορπίστηκαν στις πόλεις και τα χωριά, σαραντατρείς πολιτιστικοί σύλλογοι και το δευτεροβάθμιο όργανο τους, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων ( Π.Ο.Σ.Σ. ) προσπαθούν να κρατήσουν και να συνεχίσουν τη Σαρακατσάνικη παράδοση και να αντισταθούν στην αφομοιωτική και ισοπεδωτική τάση της εποχής μας, με το να συγκεντρώνουν και να καταγράφουν τα Σαρακατσάνικα τραγούδια, να μαθαίνουν τους χορούς στους νέους, διατηρώντας δικά τους χορευτικά συγκροτήματα. Με τα τμήματα γερόντων αναπαράγουν το πλούσιο και ανεξάντλητο υλικό, καταγράφουν τα ήθη και έθιμα τους. Το Λαογραφικό Μουσείο Σαρακατσαναίων στις Σέρρες, όπου εκτίθεται αυθεντικό υλικό απ’ όλες τις περιοχές της Ελλάδας που έχει σχέση με τη ζωή και τη λαϊκή τέχνη των Σαρακατσάνων, έτυχε Ευρωπαϊκής αναγνώρισης και βραβεύτηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Μουσείων.